KSZTAŁCENIE SŁUCHU FONEMOWEGO

Ćwiczenia słuchu fonematycznego

Słuch fonemowy to zdolność rozróżniania fonemów, czyli dźwięków mowy ludzkiej. Dziecko z zaburzonym słuchem fonematycznym dobrze słyszy słowa, lecz nie potrafi różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć ich w całość. Dziecko musi z potoku słyszanej mowy wyodrębnić wyrazy, w nich sylaby, w sylabach - głoski. Aby zrozumieć sens tekstu musi uchwycić kolejność głosek w wyrazie i umieć je zróżnicować. 

Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy, są przyczyną wadliwej wymowy fonemów, co uwidacznia się w czytaniu i pisaniu. Przy niedokształceniu słuchu fonemowego dziecko może:

• nie rozróżniać głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, ustnych i nosowych, zamieniać syczące na szumiące (s - sz)
• mieć problemy ze zrozumieniem poleceń słownych,
• zniekształcać wyrazy pisząc z pamięci lub ze słuchu
• spotkać się z trudnościami podczas czytania całych wyrazów, a następnie zdań mieć problemy z nauką wierszy czy języka obcego

Przy całkowitym braku słuchu fonemowego mowa nie jest w ogóle rozróżniana. Dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na ćwiczenia słuchowe szczególnie u dzieci 5 i 6-letnich.

Przejawem zaburzenia procesów syntezy i analizy słuchowej jest opóźniony rozwój mowy lub jej zaburzenia, a w szkole pojawiają się trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu.

Dzieci uczą się rozpoznawać dźwięki w sposób naturalny, tym bardziej, że już niemowlę reaguje na głosy najbliższych członków rodziny, oraz rozpoznaje ton głosu i wyrażane w ten sposób emocje. Rozpoznaje także inne dźwięki usłyszane wokół siebie takie jak kroki, zamknięcie drzwi, odgłosy sprzętów domowych. Dziecku w drugim roku życia wiele przyjemności sprawiają zabawy w naśladownictwo. Zachęcajmy je, więc często do zabaw w naśladowanie głosów wydawanych przez zwierzęta, czy pojazdy (samochód, pociąg, karetka). Ta prosta zabawa pomaga w kształtowaniu słuchu fonematycznego. Kiedy już u dziecka pojawi się zdolność różnicowania głosek (w drugim roku życia), wówczas potrafi ono różnicować nawet te głoski, których nie potrafi jeszcze wymówić, stąd te śmieszące rodziców sytuacje, gdy maluszek poprawia inne dziecko "mówi się kosyk, a nie kosyk".

W przypadku braku wzorców słuchowych głosek, ćwiczenia rozpoczyna się od najłatwiejszych do rozróżnienia fonemów (kontrastowych) jak a - p., u - m. Dziecko musi wielokrotnie usłyszeć dźwięk, którego nie umie zidentyfikować. Małe dzieci uczymy rozróżniać dźwięki wydawane przez pojazdy, zwierzęta, stukot butów, skrzypnięcie drzwi, posługujemy się obrazkami. Następnie dzieci próbują naśladować słyszane głosy oraz rozpoznawać i różnicować dźwięki z otoczenia np. instrumentu. Ćwiczenia słuchowe w odróżnianiu dwóch głosek należy powtarzać aż do momentu, gdy dziecko nie będzie miało żadnych trudności w ich rozpoznawaniu. Wtedy wprowadzamy sylaby, a potem wyraz. Po upewnieniu się, że potrafi już rozróżnić oba dźwięki w sylabach i wyrazach powtarzamy je. Ćwiczenia te mogą odbywać się poprzez różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie, wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu.

Do przeprowadzenia z dzieckiem ćwiczeń słuchu fonematycznego nie trzeba stwarzać specjalnej sytuacji, można do tego wykorzystać wiele popularnych zabaw, w które rodzice bawią się swoimi dziećmi na co dzień.

Na początek może to być prosta zabawa w słuchanie dźwięków. Dziecko z zamkniętymi oczami słucha otaczających je dźwięków, najpierw są to dźwięki naturalne, dochodzące z otoczenia (tykanie zegara, warkot samochodu, granie radia). Później wprowadza się dźwięki specjalnie wytwarzane do tej zabawy. Do wytwarzania tych dźwięków możemy użyć np. naczyń kuchennych, szklanek, drewna. Dziecko zapoznaje się z nimi mając otwarte oczy, po czym odwraca się lub zamyka oczy i próbuje zidentyfikować dźwięk.

Inną formą tej zabawy dla dzieci, które znają instrumenty muzyczne, może być rozpoznawanie instrumentów po dźwięku nagranym na taśmę magnetofonową.

Jeśli w zabawie bierze udział większa ilość dzieci można bawić się w rozpoznawanie dzieci po głosie. Odgadujący staje tyłem, a wyznaczone dziecko woła go po imieniu lub recytuje fragment wiersza, zadaniem stojącego jest wskazanie tego, kto go wołał.

Wiele ciekawych zabaw słuchowych można przeprowadzić podczas spaceru, można najpierw różnicować różne dźwięki spotykane np. w parku (szelest suchych liści, wiejący wiatr, a zimą skrzypiący śnieg itd.), a potem je naśladować.

Do uważnego słuchania skłania zabawa w zgadywanie: "Który ze znanych dziecku przedmiotów wydaje taki dźwięk?" (dzwoni, syczy, tyka, gwiżdże itd.)

Do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny należą również ćwiczenia rytmizujące polegają one na odtwarzaniu usłyszanego rytmu. Można go wyklaskać, wytupać, ale można również odtworzyć za pomocą rysowania znaków graficznych. Można do tego wykorzystać klocki, foremki, zabawki, guziki itp.

Ze starszymi dziećmi można przeprowadzać już ćwiczenia, które przygotują je do nauki czytania i pisania. Będą to już ćwiczenia polegające na analizie i syntezie wyrazów.

• wyróżnianie wyrazów w zdaniu,
• wyróżnianie sylab w wyrazie, najlepiej za pomocą klaskania (jedna sylaba- jedno klaśnięcie), oprócz tego można bawić się w kończenie wyrazów, podajemy pierwszą sylabę, np. ko-, a dziecko dodaje - ło (koło).
• wyróżnianie głosek w wyrazach- najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku. Można użyć do tego obrazków, spośród, których dziecko wyszuka obrazki zaczynające się lub kończące na daną głoskę.
• wymyślanie rymujących się wyrazów (czytanie, pisanie, szukanie obrazków itd.).
• układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego (a, po, las, okno, lalka)
• rysowanie przedmiotów zaczynających się (kończących, lub mających w środku) na daną głoskę.
• słuchanie (starsze dzieci mogą same przeczytać) wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naśladowania. Można wykorzystać następujące utwory: Lokomotywa, Ptasie radio, Kotek.
• dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza- kosa, mama- dama, tata- data, pije- bije, Ala- Ola).
• podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które "syczą", a niebieską, tych, które "szumią" (sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser).

Do ciekawych zabaw należą zabawy w wymyślanie ciągu wyrazów na daną literę, np. wszyscy wymyślają wyrazy na literę "k". Inną formą tej zabawy jest wyszukiwanie wyrazu, który zaczyna się na ostatnią literę poprzedniego wyrazu (mąka - Adam - most - tygrys- samochód - dom).

mgr nauczania początkowego Elżbieta Woźnica, 
logopeda szkolny

B. Rocławski dostrzegł i stwierdził, że kształtowanie się słuchu fonemowego rozpoczyna się w trzecim kwartale życia dziecka, a więc w okresie, gdy zaczyna ono gaworzyć. Dopiero w okresie gaworzenia naśladownictwo zaczyna odgrywać istotną rolę i dziecko realizuje już tylko fonemy języka, którym posługują się jego rodzice.

 R. J. Lewina wyróżnia pięć etapów kształtowania słuchu fonemowego: 

1. Przedfonematyczne stadium rozwoju mowy - brak różnicowania dźwięków, brak rozumienia mowy 

2. Początki różnicowania fonemów - zdolność różnicowania ogranicza się do fonemów o niskim stopniu podobieństwa, wymowa dziecka jest często niepoprawna, nie potrafi ono rozróżnić poprawnej i nieprawidłowej artykulacji 

3. Różnicowanie większości fonemów - dziecko jest w stanie odróżnić poprawną wymowę słów od nieprawidłowej 

4. Końcowy etap rozwoju słuchu fonemowego - wymowa dziecka jest już prawie bezbłędna i potrafi ono różnicować niemal wszystkie fonemy 

5. Słuch fonemowy w pełni ukształtowany - dziecko potrafi różnicować i poprawnie wymówić wszystkie głoski (następuje to na przełomie szóstego i siódmego roku życia). 4 Wynika z tego, że deficyty w zakresie słuchu fonematycznego mogą być przyczynami zaburzeń rozwoju mowy. Niewrażliwość na choćby jeden fonem powoduje jego nieprawidłową percepcję (odbieranie) a co za tym idzie i produkcję (wymawianie). Prawidłowo rozwinięty słuch fonematyczny, jak i poziom analizy i syntezy słuchowej są ważnym wskaźnikiem osiągnięcia przez dziecko dojrzałości szkolnej. Zaburzenie słuchu fonematycznego powoduje brak stabilności wzorców słuchowych głosek co przejawia się w trudnościach w różnicowaniu wyrazów podobnych brzmieniowo może być przyczyną zaburzeń artykulacyjnych oraz trudności w nauce czytania i pisania. Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają lub uniemożliwiają odbiór mowy, zaburzają rozwój mowy dziecka lub wywołują zaburzenia mowy już ukształtowanej. Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną: 

- wadliwej realizacji głosek (opuszcza, przestawia lub dodaje różne głoski, sylaby), powodującej trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu długich wyrazów, zniekształcanie wyrazów - nieprawidłowo wykształcony słuch fonematyczny jest jedna z przyczyn dysleksji i dysgrafii 

- trudności w rozumieniu poleceń słownych 

 -trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogi zasób słów - trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne 

- trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek, a także trudności w nauce tabliczki mnożenia 

- trudności nauce języków obcych 

- opóźnionego rozwoju mowy i wad wymowy. Dziecko dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi rozróżnić pojedynczych dźwięków lub złożyć je w całość dźwiękową 

- trudności w różnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich położenia w wyrazie w nagłosie, śródgłosie i wygłosie 

- trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską 

- problemów z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów 

-trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie 5 

- problemów w pisaniu, zwłaszcza z dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięczny Niewielu rodziców zdaje sobie sprawę z tego, że to właśnie słuch fonematyczny w dużym stopniu warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy dziecka oraz w wieku szkolnym opanowania umiejętności czytania i pisania. Zaś dla nauczycieli jest to uświadomienie istoty pełnionej roli słuch fonematyczny w procesie edukacji, a wszelkie zaistniałe jego zaburzenia prowadzą do utrudnień otrzymania zamierzonych celów i efektów w nauczaniu. Widoczne wówczas zaburzenia słuchu fonematycznego u dzieci prowadzą do niepowodzeń szkolnych i trudności w komunikowaniu się ze względu na nieprawidłową percepcję i produkcję poszczególnych słów. Warto wykonywać ćwiczenia słuchowe, których celem jest usprawnienie koncentracji uwagi na bodźcach słuchowych. W zakresie ćwiczeń słuchu fonematycznego jest rozpoznawania dźwięków, identyfikowanie dźwięków, lokalizacja źródła dźwięków, różnicowanie dźwięków, naśladowanie dźwięków, rozwijanie analizy i syntezy słuchowej, pamięci słuchowej, rozwijanie koordynacji słuchowo-ruchowej i słuchowo-wzrokowej, wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa poprzez poznawanie dźwięków i odbieranie ich jako zrozumiałe i znane. Zabawy i ćwiczenia słuchu fizjologicznego rozumianego, jako zdolność odbioru oraz analizy i syntezy wszystkich zjawisk akustycznych. 

Przykładowe ćwiczenia słuchu fonemowego: 
● Ćwiczenia słuchu awerbalnego: 
● uwrażliwienie na dźwięk: - zabawy na zasadzie jest dźwięk, nie ma dźwięku? (np. radio gra, radio nie gra itd.) 
● wskazywanie lokalizacji źródła dźwięku: - skąd dochodzi dźwięk? 
● rozróżnianie dźwięków: - rozpoznawanie gry na instrumentach muzycznych - rozpoznawanie nagranych odgłosów zwierząt, pojazdów itp. i zabawa w ich naśladowanie - rozpoznawanie przedmiotów po charakterystycznym dla nim dźwięku itd. 
● elementy wychowanie słuchowego: - rozpoznawanie dźwięku głośnego, a dźwięku cichego - rozpoznawanie dźwięku długiego, a dźwięku krótkiego itd. 6
 ● ćwiczenia słuchu fonematycznego: - słuchowe wyróżnianie samogłosek i reagowanie przez klaśnięciem lub podniesieniem ręki oraz brakiem reakcji
● ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej:
 - pokazywanie obrazków, przedmiotów zaczynających się na określoną głoskę 
- różnicowanie słuchowe głosek przez segregowanie obrazków pod odpowiednie głoski 
- tworzenie wyrazów z podanych głosek 
- wymawianie słów rozpoczynających się na daną sylabę w zabawie rzucania do siebie piłki 
- wyszukiwanie słów kończących się na daną sylabę 
- łańcuch sylabowy: dziecko wypowiada dwusylabowy wyraz, dzieli go na sylaby, druga sylaba staje się początkiem nowego wyrazu 
- różnicowanie słuchowe przez segregowanie obrazków według usłyszanej głoski w nagłosie  lub wygłosie 
- wskazywanie przez podniesienie ręki usłyszanej określonej sylaby z pośród innych 
- dobieranie rymujących się nazw obrazków 
- różnicowanie głosek opozycyjnych w wyrazach 
- opowiadanie treści obrazka, słyszanych opowiadań, audycji radiowych i telewizyjnych 
- rozwiązywanie zagadek odbieranych słuchowo 
- wyszukiwanie samogłosek w usłyszanych wyrazach 
- wypowiedzenie głoski w nagłosie lub wygłosie w usłyszanych wyrazach 
- wyszukiwanie określonej samogłoski w szeregach podanych głosek 
- powtórzenie w zachowanej kolejności usłyszanych samogłosek 
- wymienianie wszystkich samogłosek znajdujących się w nazwach obrazów 
- układanie z rozsypanych liter wyrazów lub imion itp. 
- wyszukiwanie obrazków, których nazwy rozpoczynają się na określoną sylabę 
- wyszukiwanie obrazków, których nazwy kończą się określoną sylabą 
- wyodrębnianie ilości wyrazów w usłyszanym zdaniu 
- dzielenie wyrazu na sylaby np. z ich wyklaskiwaniem
 - wymawianie kolejnych głosek w usłyszanych wyrazach 
- powiedzenie całego wyrazu-słowa po usłyszeniu poszczególnych głosek lub sylab 7 
- zabawa „zgadnij, co zostało powiedziane” przy utrudnieniu usłyszenia wyrazów 
- słów w zakłóceniu przez hałas (np. szelest kartki itp.), czy z zakrytymi ustami i powtórzenia go itd.
● ćwiczenia pamięci słuchowej 
-odtwarzanie usłyszanych układów rytmów przez ich wyklaskiwanie, wystukiwanie na instrumentach muzycznych, o blat stołu itp. 
- odgadywanie wysłuchanych odgłosów dźwiękonaśladowczych i powtórzenie ich w zachowanej kolejności 
- nauka na pamięć wierszyków, piosenek, krótkich tekstów itd. 

Reasumując zacytuje słowa L. Kaczmarka, że „Mowa jest to akt w procesie komunikowania się językowego słowem akt, w którym dzięki obopólnej znajomości tego języka osoba mówiąca przekazuje informacje, a słuchająca je odbiera”. 

Z przyjęciem powyższego stwierdzenia wiąże się założenie, że mówienie i rozumienie są równoważnymi składnikami mowy, a efektem tego jest prawidłowe funkcjonowanie słuchu fonematycznego, który ma istotne znaczenie w procesie edukacji.

 Anna Pawluczuk Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Toruniu